Asnjë komb tjetër në Evropën e shekullit të 20-të nuk e dëshironte, dashuronte, mallonte dhe imagjinonte Evropën më shumë se shqiptarët.
Shkrimtarët, zakonisht, e ndërtojnë veprën e tyre rreth disa “obsesioneve” letrare. Kufijtë janë obsesioni im kryesor letrar, të cilin nuk do ta kisha zhvilluar kurrë (të paktën, jo në këtë shkallë jashtëzakonisht të fortë) po të mos kisha lindur në Shqipëri gjatë Luftës së Ftohtë. Në fakt, kufijtë dhe kalimi i tyre u bënë obsesioni i brezit tim në Shqipëri.
Ne u rritëm gjatë viteve më të mjerueshme, paranojake dhe të dhunshme të regjimit stalinist shqiptar të Enver Hoxhës – kur izolimi i Shqipërisë nga bota e jashtme, veçanërisht pas prishjes së marrëdhënieve me Kinën, u bë absolut.
Një nga kujtimet më qesharake dhe më të dhimbshme të fëmijërisë dhe adoleshencës sime janë bunkerët gri ushtarakë që shfaqen kudo: nga brigjet e detit deri në qendrat e qyteteve. Ndonjëherë mund të shihje bunkerë të ndërtuar edhe përpara hyrjes së tualeteve publike – të cilat zakonisht konsideroheshin si një vend i tmerrshëm për t’u vizituar – sikur gjeniu ushtarak të dyshonte se armiqtë tanë të kudondodhur (amerikanët dhe anglezët që janë më të rrezikshmit nga të gjithë) mund të jenë të fshehur diku atje.
Të gjitha regjimet staliniste dhe komuniste në Evropën Lindore ishin një përzierje e absurdizmit të përditshëm të mjerueshëm dhe valëve periodike të terrorit, të cilat jo vetëm përsërisnin, por edhe e tejkalonin universin letrar absurd, të zymtë dhe distopian të përshkruar nga Franz Kafka, siç e përshkruan Milan Kundera me mjeshtëri në “Arti i romanit”.
Megjithatë, besoj se regjimi ynë stalinist shqiptar shkoi shumë përtej kafkeskes. Një nga vështirësitë me të cilat përballen sot shkrimtarët shqiptarë në përshkrimin e regjimit të Enver Hoxhës (përveç traumës së thellë dhe poshtërimit të shkaktuar prej tij) është se ai sfidon logjikën njerëzore në mënyrën më mizore dhe qesharake.
Në të njëjtën kohë dhe në mënyrë paradoksale, ne ishim një brez mjaft me fat dhe jo vetëm sepse ishim dëshmitarë të rënies së regjimit me të gjithë bunkerët dhe kufijtë e tij të mbyllur.
Ndryshe nga prindërit dhe gjyshërit tanë, ne u rritëm me radio dhe televizion në familjet tona dhe prandaj, me imagjinatën tonë, mund të kalonim kufijtë e mbyllur të atdheut tonë të vogël drejt botës përtej kufirit.
Kur, pas rënies së regjimit, kaluam kufijtë masivisht – këtë herë fizikisht – ky ishte edhe rezultat i kalimit të kufirit prej vitesh të ushtruar individualisht dhe në fshehtësi brenda mendjes dhe zemrës sonë.
Me radio kineze, imagjinuam Evropën
Në një nga esetë e tij të mrekullueshme – të shkruara në anglisht si një emigrant sovjetik në SHBA – të titulluar “Spoils of War”, Joseph Brodsky përshkruan se si një radio Philips që i përkiste ushtarëve gjermanë dhe e sjellë në shtëpi nga babai i tij ushtar si një plaçkë lufte luajti një rol të jashtëzakonshëm në shërimin e plagëve të luftës vdekjeprurëse dhe në ushqyerjen e imagjinatës së tij kundër izolimit dhe terrorit të regjimit stalinist pas Luftës së Dytë Botërore.
“Nëpërmjet gjashtë vrimave simetrike në pjesën e pasme të saj, në shkëlqimin e ndrydhur dhe dridhjet e tubave të radios, në labirintin e kontakteve, rezistencave dhe katodave, aq të pakuptueshme sa gjuhët që ata gjeneronin, mendova se pashë Evropën”, shkroi Brodsky.
M’u ngjeth mishi kur lexova esenë për herë të parë (në fakt, e lexova kur u bëra sërish emigrant në SHBA). Ajo më goditi sepse “mendova se pashë Evropën” për herë të parë saktësisht në të njëjtën mënyrë si Brodsky. Radioja ime nuk ishte gjermane, ishte kineze. Gjithashtu ngjante disi si një plaçkë lufte pas ndarjes me kinezët – shumë njerëz në brezin tim e imagjinuan Evropën dhe Perëndimin përmes radiove të tyre kineze.
“Dhe kur në moshën tridhjetë e dy vjeçare zbrita vërtet në Vjenë, menjëherë ndjeva se, në një farë mase, e njihja atë vend. Pa e tepruar, netët e para që fjeta në Vjenë dukeshin qartë sikur fikeshin nga një dorë e padukshme shumë larg, në Rusi”, shkroi Brodsky.
Nëse zëvendësoni Rusinë me Shqipërinë dhe i shtoni Vjenës gjithashtu Romën, Parisin, Londrën apo Hamburgun, ai paragraf do të përshkruante përvojën dhe ndjenjat e shumë shqiptarëve të moshës sime kur ata zbarkuan – shumë prej tyre si refugjatë të padëshiruar – në ato dhe në qytete të tjera evropiane. Ata e kishin “vizituar” tashmë në fshehtësi Vjenën, Romën, Parisin, Londrën apo Hamburgun në imagjinatën e tyre falë radiove dhe televizioneve (kineze) që u bënë pjesë e familjes shqiptare në vitet 1980.
Nëse shqiptarët do të kishin politikanë të një cilësie dhe perceptimi tjetër – dhe jo klounët kleptokratë postkomunistë që kanë sunduar Shqipërinë këto 30 vitet e fundit – mendoj se në Shqipëri do të ishte ngritur një monument për të nderuar ato dhjetëra mijëra radio kineze që ushqyen imagjinatën e shqiptarëve dhe mbajtën gjallë kontaktet e tyre me pjesën tjetër të Evropës. (Por Tirana është i vetmi kryeqytet në Evropën Lindore (së bashku me Minskun) që nuk ka ende një monument kushtuar viktimave të komunizmit, ndaj sugjerimi im mund të tingëllojë i çuditshëm).
Dhe nëse BE-ja nuk do të kishte një politikë të jashtme kaq dritëshkurtër, nuk do ta kishte menduar dy herë nëse do të fillonte bisedimet e anëtarësimit me Shqipërinë. Besoj se nuk ka asnjë komb tjetër në Evropën e shekullit të 20-të që e ka dëshiruar, dashuruar, malluar dhe imagjinuar Evropën më fort se shqiptarët.
Por kriteret në Bruksel janë të ndryshme nga ato të bazuara në histori dhe kulturë (sinqerisht, nuk e kuptoj më se cilat janë kriteret e tyre).
Pse po i shkruaj të gjitha këto? Sepse thjesht e kam humbur rrugën. Fillova ta shkruaj këtë ese sepse disa javë më parë vendosa të ecja në të njëjtën rrugë që mora kur kalova kufijtë me Greqinë tridhjetë vjet më parë. Për këtë do të flas herën tjetër./Reporter.al
